مقایسه‌ موسیقایی شعر حافظ و ترجمه‌های انگلیسی آن

نشست مرکز حافظ‌شناسی و کرسی پژوهشی حافظ با عنوان «مقایسه‌ موسیقایی شعر حافظ و ترجمه‌های انگلیسی آن» در شیراز برگزار شد.

سیصدو بیست و پنجمین نشست مرکز حافظ‌شناسی و کرسی پژوهشی حافظ با عنوان «مقایسه‌ی موسیقایی شعر حافظ و ترجمه‌های انگلیسی آن»، با همکاری مرکز پژوهش‌های زبان و ادب فارسی دانشگاه شیراز، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس با حضور جمعی از دانشگاهیان و اهالی فرهنگ و هنر فارس، در سالن غزل مجموعه‌ی تالار حافظ برگزار شد.

در این مراسم نخست فریده پورگیو، مدیر امور بین‌المللی مرکز حافظ‌شناسی و استاد زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه شیراز، ضمن خوش‌آمدگویی به حاضران، به موضوع ترجمه اشعار حافظ پرداخت.

وی با بیان این مقدمه که از بین انواع ادبی، ترجمه شعر، به‌ویژه شعر کلاسیک همیشه چالش‌برانگیز بوده است، به نمونه‌ترجمه‌های ارائه‌شده از اشعار حافظ پرداخت و گفت: تاکنون ترجمه‌های بسیاری از اشعار حافظ به زبان‌های گوناگون منتشر شده و این ترجمه‌ها طیفی از ترجمه کلمه‌به‌کلمه تا برداشت آزاد را دربرمی‌گیرد. مقاله و پژوهش‌های بسیاری نیز، در سنجش این ترجمه‌ها انجام شده که شامل تصویرسازی، معادل‌سازی واژه‌ها، منظوم یا منثوربودن و… می‌شود. اما بحث درباره‌ی موسیقی کلمات و وزن و قافیه‌ی اشعار ترجمه شده کمتر مطرح شده است که خود موضوعی بایسته است.

وی با بیان این مساله که ترجمه خوب، متعلق به مترجمانی است که به زبان انگلیسی کاملاً مسلط هستند و آن را به گونه‌ای بلیغ استفاده و به شکلی عمیق درک می‌کنند. این پرسش را مطرح کرد که تسلط، دقیقاً به چه معناست؟ و مترجم مسلط به چه کسی گفته می‌شود؟
 

مدیر امور بین‌المللی مرکز حافظ‌شناسی درپاسخ به پرسش‌های مطرح‌کرده گفت: قطعاً به شخصی که فقط زبان انگلیسی را متوجه می‌شود و صحبت می‌کند، یک مترجم مسلط گفته نمی‌شود؛ فرد ماهر و متخصص در این زمینه، کسی است که علاوه‌بر فهم دقیق کلمات و جملات و توانایی صحبت به زبان انگلیسی، (در سطحی حرفه‌ای و عالی و مجهز به توانایی‌هایی نظیر ترجمه مقاله یا ترجمه‌ی تخصصی)،درک درستی از ساختار و قواعد زبان انگلیسی دارد و می‌تواند واژه‌ها و عبارات را از بستر مادریشان به بستری با ویژگی‌های زبانی متفاوت انتقال دهد.
 

وی افزود: به عبارت دیگر، اگر مترجم نتواند جان کلام را از زبان انگلیسی به زبان مقصد منتقل کند، به هیچ‌وجه نمی‌توان او را مترجمی خبره و مسلط نامید. انتقال و تزریق حس و معنای واژه‌ها از زبان اصلی به زبان مقصد یکی از مهم‌ترین توانایی‌هایی است که یک مترجم قوی در کارنامه‌ی دانش و مهارت‌های خود به ثبت می‌رساند.

این استاد دانشگاه با توصیف نرم‌افزارها و ربات‌های هوشمند مترجم، تاکید کرد: برای دست‌یابی به محتوایی تمیز و دقیق، نیاز به اعتمادکردن به مغز و هوشی انسانی است که علاوه‌بر مهارت، به احساس، تجربه، ادراک و هنر مجهز است. به همین خاطر است که با وجود رشد و شکوفایی فناوری، هنوز هم نمی‌توان ماشین‌های ترجمه را جایگزین انسان‌هایی کرد که شور و شعور را در پیوندی ظریف و دوست‌داشتنی در فهرست ویژگی‌های خود دارند.

وی در ادامه نکاتی را برای بهترشدن ترجمه‌ی شعر حافظ مطرح کرد که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: درک صحیح از پیام متن، آشنایی با سبک هردو زبان، حفظ لحن نویسنده در متن ترجمه شده، انتخاب معادل درست و دقیق برای واژگان، رعایت علامت نقطه گذاری و نشانه گذاری، انشایی روان و سلیس، توضیح نکات مبهم برای خوانندگان در حاشیه، رساندن مفهوم متن اصلی بدون هیچ دخل و تصرف و انتقال مفاهیم در قالب ساختار دستوری زبان مقصد.

در ادامه این مراسم پیام درخشان‌فرد، کارشناس ارشد پژوهش هنر و استاد مدعو دانشکده هنر و معماری دانشگاه شیراز به بُعد هنری و موسیقیایی اشعار حافظ پرداخت.
 

وی با بیان این مقدمه که پس از اولین آشنایی انگلیسی‌زبانان با اشعار حافظ در نیمه دوم قرن هجدهم، بیش از یکصد ترجمه از آن‌ها انجام شده است، اما تنها برخی از مترجمان، اشعار را به نظم ترجمه نموده‌اند، به پژوهش خود در این‌باره (پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد ۱۳۹۴) اشاره کرد و گفت: تحقیق من از نوع میان‌رشته‌ای و توصیفی مقایسه‌ای است که هدف از انجام آن، یافتن شیوه‌ای برای برگردان غزل حافظ در قالب شعر انگلیسی بوده است.

وی ابتدا به میزان آشنایی حافظ با موسیقی و ساز اشاره کرد و نشان داد که حافظ در این موضوع تبحر خاصی داشته است. سپس ابعاد شکل‌دهنده‌ی موسیقی در شعر فارسی و انگلیسی را به‌طور اجمالی معرفی کرد.

این کارشناس ارشد پژوهش هنر در ادامه به دسته‌بندی غزلیات حافظ بر مبنای فرم و موسیقی (وزن) آن‌ها و نیز پربسامدترین آن‌ها پرداخت و گفت: از آنجایی که عنصر اصلی موسیقی‌ساز در شعر پارسی و انگلیسی ذاتاَ متفاوتند و امکان مقایسه‌ی ادبی این دو وجود ندارد؛ ریتم و نُت موسیقی اشعار، تنها بستر ممکن برای مقایسه این دو مقایسه است.

درخشان‌فرد در پایان ریتم غزلیاتی که بیش‌ترین ترجمه را داشتند با ترجمه‌ها مقایسه و میزان نزدیکی و توانایی مترجمان در انتقال ریتم اشعار را نشان داد.